Denetçi, muhasebe işi ve muhasebe dışı ortamda, dönem içinde ve dönem sonunda yapılan işlem, kayıt ve hesaplamalara yönelik denetim işlemlerini tamamladıktan sonra, denetimi tamamlayıcı nitelikte bir dizi işlem gerçekleştirir.
Denetçi, denetimi tamamlayıcı nitelikteki bu işlemlerden sonra yaptığı değerlemeler sonucunda şirketin durumu hakkında ulaştığı görüşünü, düzenleyeceği denetim raporunda açıklar ve denetim raporunu teslim eder. Dolayısıyla denetimin tamamlanması genel olarak üç aşamada gerçekleştirilir:
- Denetimi tamamlama çalışmaları
- Sonuçların değerlendirilmesi
- Denetim raporunun düzenlenmesi
- Denetimi tamamlama çalışmaları: denetimi tamamlama çalışmaları, sonuçların değerlenmesi ve finansal tablolar hakkında görüş oluşturularak rapor düzenlenmesi aşamalarını içerir. Denetçinin, denetimi tamamlayıcı nitelikteki çalışmaları şunlardan ibarettir.
- Yapılan denetim programının yeniden gözden geçirilmesi: Bu çalışmada denetimin başlangıcından itibaren yapılan tüm çalışmalar ve yapılan denetim programı ile programın uygulanmasına yönelik tüm işlemler gözden geçirilir, toplanan kanıtların yeterliliği, güvenilirliği gibi hususlar yeniden değerlendirilir, denetçi yardımcılarının denetim hakkında görüşleri alınır.
- Gelecekteki olası belirsizliklerin değerlendirilmesi
- Bilanço tarihinden sonraki önemli olayların gözden geçirilmesi: Bilanço tarihinden sonraki olaylar, bilanço tarihinden denetim çalışmasının sona erdiği tarihe kadar gerçekleşen olaylar olarak tanımlanır. Bu dönemde görüş bildirilen mali tablolara önemli etkisi olan olayların gerçekleştiğini ortaya çıkarmak amacıyla bazı denetim işlemlerini uygulamak, genel kabul görmüş denetim standartlarına göre zorunludur. Denetim çalışmasının sona erdiği tarih, denetim raporunun düzenlendiği tarihtir. Bilanço tarihinde şüpheli durumda olan alacağın tahsili veya değersiz hale gelmesi, kayıtlarda maliyet bedeli ile görünen bir gayrimenkulün çok düşük veya yüksek bedelle satılması, önemli düzeyde hisse senedi veya tahvil çıkarılması, önceki yıl iş hacmine göre önemli sayılabilecek bir iş bağlantısı kurulması gibi durumlar bilanço tarihinden sonraki önemli olaylara örnektirler.
- Müşteri ile ilişkili olan kişi ve kuruluşlarla yapılan işlemleri belirleme ve inceleme : Müşteri işletmenin özellikle önemli miktarlarda mal aldığı satıcılarla ve mal satışı yaptığı müşterilerle olan ilişkilerinin dikkatli bir şekilde incelenmesi belge sahteciliği, nalyon fatura kullanımı, aslı olmayan satışlar veya alışlar için düzenlenmiş faturalar ve ortaya çıkan hayali alacak veya borç tutarları gibi olayların tespiti açısından önem taşır. Bu kesimde yer alan kimi örneklerde de görüldüğü üzere, bazı işletmeler karlarını gerçekte olduğundan daha yüksek veya düşük çıkarmak amacıyla bu tür yanıltıcı muhasebe tekniklerini kullanabilmektedir. Bu nedenle, denetçi karşı inceleme yaparken taraflara güven duygusu ile değil, mesleki şüphecilik ile yaklaşmalı ve birçok ihtimali dikkate almalıdır. Ancak denetlenen işletmenin ilişkili kişilerle danışıklı dövüş yapması halinde, bu gibi durumların tespiti oldukça güç olabilmektedir.
- Müşteri işletmeden beyan mektubu alınması: Müşteri işletmenin beyan mektubu, diğer denetim işlemlerinin yerine geçmez. Yönetimin beyan mektubu vermemesi, denetim çalışmalarının kapsamının sınırlandırılması sayılacağından, denetçinin denetim raporunda şartlı görüş bildirmesine yol açar.
- Genel analitik testler yapılması: Denetçi denetim sonuçlarını değerleme aşamasına geçmeden önce son olarak bazı kanıtlar oluşturur. Denetimin genel amacı, mali tabloların doğruluğuna ilişkin bir görüş bildirmek olduğuna göre, müşteri işletmenin mali tablolarının son taslak üzerinde genel analitik testler yaparak bu tablolarda yer alan bilgilerin güvenilirliği ölçülmeye çalışılır. Analitik testler, işletmenin finansal tablolarında bulunan bazı değerlerin önceki yılların değerleri ve sektörel değerlerle karşılaştırılması şeklinde olabileceği gibi üretim ve satış hacmi, çalışan sayısı gibi finansal olmayan verilerin karşılaştırılması şeklinde de olabilir.
- Sonuçların değerlenmesi : Denetçi bu aşamada, elde ettiği kanıtların yeterliliğini ve tespit ettiği yanlışlıkların, finansal tablo kullanıcılarının bu tablolara dayanarak alacakları kararları etkileme derecesini gözden geçirerek müşteri işletmeden düzeltme yapmasını isteyebilir veya daha fazla kanıt toplamaya karar verebilir. Denetçi bu aşamada şu çalışmaları gerçekleştirir;
- Kanıtların yeterliliğinin değerlenmesi
- Önemlilik düzeyinin ve denetim riskinin son değerlemesinin yapılması
- Hataların düzeltilmesinin istenmesi
- Çalışma kağıtlarının gözden geçirilmesi
- Denetim raporunun düzenlenmesi : Denetçi, denetim sürecinin sonunda bir rapor düzenleyerek, denetim çalışmaları sonucunda işletmenin finansal tablolarında yer alan bilgilerin dürüstlüğü hakkında ulaştığı görüşü yazılı olarak ifade eder. Denetçi, denetim raporunu düzenlerken raporlamaya ilişkin belirli ilke ve standartları dikkate almak zorundadır. Bu bölümde denetim raporunun içeriği, raporlama standartları ve standart denetim raporu türlerine ilişkin açıklamalara yer verilmektedir.